1. എന്നാല് ഈ മാസം ഇരുപത്തിനാലാം തിയ്യതി യിസ്രായേല്മക്കള് ഉപവസിച്ചും രട്ടുടുത്തും തലയില് പൂഴി വാരിയിട്ടുംകൊണ്ടു കൂടിവന്നു.

1. Now on the twenty-fourth day of this month the sons of Israel gathered together, but they did not eat. They dressed in cloth made from hair, and put dirt on their heads.

2. യിസ്രായേല്സന്തതിയായവര് സകല അന്യജാതിക്കാരില്നിന്നും വേറുതിരിഞ്ഞു നിന്നു തങ്ങളുടെ പാപങ്ങളെയും തങ്ങളുടെ പിതാക്കന്മാരുടെ അകൃത്യങ്ങളെയും ഏറ്റു പറഞ്ഞു.

2. The children of Israel separated themselves from all those of other nations. They stood and told their sins and the sins of their fathers to God.

3. പിന്നെ അവര് തങ്ങളുടെ നിലയില് തന്നേ എഴുന്നേറ്റുനിന്നു, അന്നു ഒരു യാമത്തോളം തങ്ങളുടെ ദൈവമായ യഹോവയുടെ ന്യായപ്രമാണപുസ്തകം വായിച്ചു കേള്ക്കയും പിന്നെ ഒരു യാമത്തോളം പാപങ്ങളെ ഏറ്റുപറഞ്ഞു തങ്ങളുടെ ദൈവമായ യഹോവയെ നമസ്കരിക്കയും ചെയ്തു.

3. While they stood in their place, they read from the book of the Law of the Lord their God for a fourth of the day. And for another fourth they told their sins and worshiped the Lord their God.

4. ലേവ്യരില് യേശുവ, ബാനി, കദ്മീയേല് ശെബന്യാവു, ബുന്നി, ശേരെബ്യാവു, ബാനി, കെനാനി എന്നിവര് ലേവ്യര്ക്കും നില്പാനുള്ള പടികളിന്മേല് നിന്നുകൊണ്ടു തങ്ങളുടെ ദൈവമായ യഹോവയോടു ഉറക്കെ നിലവിളിച്ചു.

4. Jeshua, Bani, Kadmiel, Shebaniah, Bunni, Sherebiah, Bani, and Chenani stood on the Levites' raised floor. And they cried with a loud voice to the Lord their God.

5. പിന്നെ യേശുവ, കദ്മീയേല്, ബാനി, ഹശബ്ന്യാവു, ശേരെബ്യാവു, ഹോദീയാവു, ശെബന്യാവു, പെദഹ്യാവു, എന്നീ ലേവ്യര് പറഞ്ഞതെന്തെന്നാല്നിങ്ങള് എഴുന്നേറ്റു നിങ്ങളുടെ ദൈവമായ യഹോവയെ എന്നെന്നേക്കും വാഴ്ത്തുവിന് . സകലപ്രശംസെക്കും സ്തുതിക്കും മീതെ ഉയര്ന്നിരിക്കുന്ന നിന്റെ മഹത്വമുള്ള നാമം വാഴ്ത്തപ്പെടുമാറാകട്ടെ.

5. Then the Levites, Jeshua, Kadmiel, Bani, Hashabneiah, Sherebiah, Hodiah, Shebaniah, and Pethahiah, said, 'Stand up and give honor and thanks to the Lord your God forever and ever! O may Your great name be praised!'

6. നീ, നീ മാത്രം യഹോവ ആകുന്നു; നീ ആകാശത്തെയും സ്വര്ഗ്ഗാധിസ്വര്ഗ്ഗത്തെയും അവയിലെ സകലസൈന്യത്തെയും ഭൂമിയെയും അതിലുള്ള സകലത്തെയും സമുദ്രങ്ങളെയും അവയിലുള്ള സകലത്തെയും ഉണ്ടാക്കി; നീ അവയെ ഒക്കെയും രക്ഷിക്കുന്നു; ആകാശത്തിലെ സൈന്യം നിന്നെ നമസ്കരിക്കുന്നു.
വെളിപ്പാടു വെളിപാട് 10:5

6. You alone are the Lord. You made the heavens, the heaven of heavens with all their angels. You have made the earth and all that is on it, and the seas and all that is in them. You give life to all of them, and the angels of heaven bow down to You.

7. അബ്രാമിനെ തിരഞ്ഞെടുത്തു അവനെ കല്ദയപട്ടണമായ ഊരില്നിന്നു കൊണ്ടുവന്നു അവന്നു അബ്രാഹാം എന്നു പേരിട്ട ദൈവമായ യഹോവ നീ തന്നേ.

7. You are the Lord God, Who chose Abram and brought him out from Ur of the Chaldees and gave him the name Abraham.

8. നീ അവന്റെ ഹൃദയം നിന്റെ മുമ്പാകെ വിശ്വസ്തമായി കണ്ടു; കനാന്യര്, ഹിത്യര്, അമോര്യ്യര്, പെരിസ്യര്, യെബൂസ്യര്, ഗിര്ഗ്ഗസ്യര് എന്നിവരുടെ ദേശം കൊടുക്കും, അവന്റെ സന്തതിക്കു തന്നെ കൊടുക്കും എന്നു നീ അവനോടു ഒരു നിയമം ചെയ്തു; നീ നീതിമാനായിരിക്കയാല് നിന്റെ വചനങ്ങളെ നിവൃത്തിച്ചുമിരിക്കുന്നു.

8. You found his heart faithful to You and made an agreement with him, to give his children and their children's children the land of the Canaanite, the Hittite, the Amorite, the Perizzite, the Jebusite, and the Girgashite. And You have done what You promised, for You are right and good.

9. മിസ്രയീമില് ഞങ്ങളുടെ പിതാക്കന്മാരുടെ പീഡയെ നീ കാണ്കയും ചെങ്കടലിന്റെ അരികെവെച്ചു അവരുടെ നിലവിളിയെ കേള്ക്കയും

9. You saw the trouble of our fathers in Egypt. You heard their cry by the Red Sea.

10. ഫറവോനിലും അവന്റെ സകലദാസന്മാരിലും അവന്റെ ദേശത്തിലെ സകലജനത്തിലും അടയാളങ്ങളും അത്ഭുതങ്ങളും പ്രവര്ത്തിക്കയും ചെയ്തു; അവര് അവരോടു ഡംഭം കാണിച്ചതു നീ അറിഞ്ഞിരുന്നുവല്ലോ; അങ്ങനെ ഇന്നും ഉള്ളതുപോലെ നീ നിനക്കു ഒരു നാമം സമ്പാദിച്ചിരിക്കുന്നു.

10. Then You made special things to see and did powerful works against Pharaoh, against all his servants and all the people of his land. For You knew that they were proud and made it hard for our fathers. And You made a name for Yourself, as it is this day.

11. നീ കടലിനെ അവരുടെ മുമ്പില് വിഭാഗിച്ചു; അവര് കടലിന്റെ നടുവില് ഉണങ്ങിയ നിലത്തുകൂടി കടന്നു; അവരെ പിന്തുടര്ന്നവരെ നീ പെരുവെള്ളത്തില് ഒരു കല്ലുപോലെ ആഴത്തില് എറിഞ്ഞുകളഞ്ഞു.

11. You divided the sea in front of them, so they passed through the sea on dry ground. And You threw those who went after them into the deep sea, like a stone into troubled waters.

12. നീ പകല് സമയത്തു മേഘസ്തംഭം കൊണ്ടും രാത്രിസമയത്തു അവര് പോകുന്ന വഴിക്കു വെളിച്ചംകൊടുപ്പാന് അഗ്നിസ്തംഭംകൊണ്ടും അവരെ വഴിനടത്തി.

12. You led the people during the day with a cloud, and with a pillar of fire during the night to light the way they were to go.

13. നീ സീനായിമലമേല് ഇറങ്ങി ആകാശത്തുനിന്നു അവരോടു സംസാരിച്ചു അവകൂ ന്യായമായുള്ള വിധികളും സത്യമായുള്ള ന്യായപ്രമാണങ്ങളും നല്ല ചട്ടങ്ങളും കല്പനകളും കൊടുത്തു.

13. Then You came down on Mount Sinai and spoke with them from heaven. You gave them Laws that are right and true and good.

14. നിന്റെ വിശുദ്ധ ശബ്ബത്ത് നീ അവരെ അറിയിച്ചു, നിന്റെ ദാസനായ മോശെമുഖാന്തരം അവര്ക്കും കല്പനകളും ചട്ടങ്ങളും ന്യായപ്രമാണവും കല്പിച്ചു കൊടുത്തു.

14. You made known to them Your holy Day of Rest, and gave them Laws through Your servant Moses.

15. അവരുടെ വിശപ്പിന്നു നീ അവര്ക്കും ആകാശത്തുനിന്നു അപ്പം കൊടുത്തു; അവരുടെ ദാഹത്തിന്നു നീ അവര്ക്കും പാറയില് നിന്നു വെള്ളം പുറപ്പെടുവിച്ചു. നീ അവര്ക്കും കൊടുക്കുമെന്നു സത്യം ചെയ്ത ദേശത്തെ കൈവശമാക്കുവാന് ചെല്ലേണ്ടതിന്നു അവരോടു കല്പിച്ചു.
യോഹന്നാൻ 6:31

15. You gave them bread from heaven for their hunger. You brought them water from a rock for their thirst. And You told them to go in to take for their own the land You promised to give them.

16. എങ്കിലും അവരും ഞങ്ങളുടെ പിതാക്കന്മാരും അഹങ്കരിച്ചു ദുശ്ശാഠ്യം കാണിച്ചു, നിന്റെ കല്പനകളെ കേള്ക്കാതിരുന്നു.

16. But they, our fathers, acted with pride. They became strong-willed and would not listen to Your Words.

17. അനുസരിപ്പാന് അവര്ക്കും മനസ്സില്ലാതിരുന്നു; നീ അവരില് ചെയ്ത അത്ഭുതങ്ങളെ അവര് ഔര്ക്കാതെ ദുശ്ശാഠ്യം കാണിച്ചു തങ്ങളുടെ അടിമപ്പാടിലേക്കു മടങ്ങിപ്പോകത്തക്കവണ്ണം തങ്ങളുടെ മത്സരത്തില് ഒരു തലവനെ നിയമിച്ചു നീയോ ക്ഷമിപ്പാന് ഒരുക്കവും കൃപയും കരുണയും ദീര്ഘക്ഷമയും ദയാസമൃദ്ധിയും ഉള്ള ദൈവം ആകയാല് അവരെ കൈ വിട്ടുകളഞ്ഞില്ല.

17. They would not listen, and did not remember Your powerful works which You had done among them. So they became strong-willed and chose a leader to return to their hard work in Egypt. But You are a forgiving God. You are kind and loving, slow to anger, and full of loving-kindness. You did not leave them.

18. അവര് തങ്ങള്ക്കു ഒരു കാളക്കിടാവിനെ വാര്ത്തുണ്ടാക്കി; ഇതു നിന്നെ മിസ്രയീമില്നിന്നു കൊണ്ടുവന്ന നിന്റെ ദൈവം എന്നു പറഞ്ഞു മഹാകോപഹേതുക്കള് ഉണ്ടാക്കിയാറെയും

18. They even melted gold and made a calf, and said, 'This is your God Who brought you up from Egypt.' They spoke sinful words against You.

19. നീ നിന്റെ മഹാകരുണനിമിത്തം അവരെ മരുഭൂമിയില് വിട്ടുകളഞ്ഞില്ല; പകലില് അവരെ വഴിനടത്തിയ മേഘസ്തംഭവും രാത്രിയില് അവര്ക്കും വെളിച്ചം കൊടുത്തു അവര് നടക്കേണ്ടുന്ന വഴി കാണിച്ച അഗ്നിസ്തംഭവും അവരെ വിട്ടുമാറിയതുമില്ല.

19. But You, in Your great loving-kindness, did not leave them in the desert. The pillar of cloud which led them on their way during the day did not leave them. And the pillar of fire which gave light to the way they were to go during the night did not leave them.

20. അവരെ ഉപദേശിക്കേണ്ടതിന്നു നീ നിന്റെ നല്ല ആത്മാവിനെ കൊടുത്തു; അവരുടെ കൊറ്റിന്നു മുട്ടു വരാതെ നിന്റെ മന്നയെയും അവരുടെ ദാഹത്തിന്നു വെള്ളത്തെയും കൊടുത്തു.

20. You gave Your good Spirit to teach them. You did not keep Your bread from heaven from their mouths. And You gave them water when they were thirsty.

21. ഇങ്ങനെ നീ അവരെ നാല്പതു സംവത്സരം മരുഭൂമിയില് പുലര്ത്തിഅവര്ക്കും ഒന്നും കുറവുണ്ടായില്ല; അവരുടെ വസ്ത്രം പഴകിയില്ല, അവരുടെ കാല് വീങ്ങിയതുമില്ല.

21. For forty years You kept them alive in the desert and gave them everything they needed. Their clothes did not wear out, and their feet did not become sore.

22. നീ അവര്ക്കും രാജ്യങ്ങളെയും ജാതികളെയും അതിര്തിരിച്ചു വിഭാഗിച്ചു കൊടുത്തു; അവര് ഹെശ്ബോന് രാജാവായ സീഹോന്റെ ദേശവും ബാശാന് രാജാവായ ഔഗിന്റെ ദേശവും കൈവശമാക്കി.

22. You gave them nations and peoples, and You gave them every part. For their own they took the land of Sihon king of Heshbon and the land of Og king of Bashan.

23. അവരുടെ മക്കളെ നീ ആകാശത്തിലെ നക്ഷത്രങ്ങളെപ്പോലെ വര്ദ്ധിപ്പിച്ചു; ചെന്നു കൈവശമാക്കുവാന് നീ അവരുടെ പിതാക്കന്മാരോടു അരുളിച്ചെയ്തിരുന്ന ദേശത്തേക്കു അവരെ എത്തിച്ചു.

23. You made their sons as many as the stars of heaven. And You brought them into the land which You had told their fathers to go into and take for their own.

24. അങ്ങനെ മക്കള് ചെന്നു ദേശത്തെ കൈവശമാക്കി; ദേശനിവാസികളായ കനാന്യരെ നീ അവര്ക്കും കീഴടക്കി അവരെയും അവരുടെ രാജാക്കന്മാരെയും ദേശത്തുള്ള ജാതികളെയും തങ്ങള്ക്കു ബോധിച്ചതുപോലെ ചെയ്വാന് അവരുടെ കയ്യില് ഏല്പിച്ചുകൊടുത്തു.

24. So their sons went into the land and took it. You gave them power over the people of the land, the Canaanites. You gave these people into their hand, with their kings and the peoples of the land, to do with them as they would.

25. അവര് ഉറപ്പുള്ള പട്ടണങ്ങളും പുഷ്ടിയുള്ള ദേശവും പിടിച്ചു എല്ലാനല്ലവസ്തുക്കളും നിറഞ്ഞ വീടുകളും വെട്ടിയുണ്ടാക്കിയ കിണറുകളും മുന്തിരിത്തോട്ടങ്ങളും ഒലിവുതോട്ടങ്ങളും അനവധി ഫലവൃക്ഷങ്ങളും കൈവശമാക്കി; അവര് തിന്നു തൃപ്തിപ്പെട്ടു പുഷ്ടിയുള്ളവരായി നിന്റെ വലിയ നന്മയില് സുഖിച്ചുകൊണ്ടിരുന്നു.

25. They took strong cities and a rich land. They took houses full of every good thing. They took wells that had been dug, grape-vines, olive trees, and many fruit trees. So they ate and were filled and became fat. They were glad because You were so good to them.

26. എന്നിട്ടും അവര് അനുസരണക്കേടു കാണിച്ചു നിന്നോടു മത്സരിച്ചു നിന്റെ ന്യായപ്രമാണം തങ്ങളുടെ പുറകില് എറിഞ്ഞുകളഞ്ഞു; അവരെ നിങ്കലേക്കു തിരിപ്പാന് അവരോടു സാക്ഷ്യംപറഞ്ഞ നിന്റെ പ്രവാചകന്മാരെ അവര് കൊന്നു മഹാകോപഹേതുക്കള് ഉണ്ടാക്കി.

26. But they would not obey and they turned against You. They put Your Law behind their backs. They killed the men who tell what will happen who had spoken sharp words to them telling them to return to You. The people spoke very sinful words against You.

27. ആകയാല് നീ അവരെ അവരുടെ ശത്രുക്കളുടെ കയ്യില് ഏല്പിച്ചു, അവര് അവരെ പീഡിപ്പിച്ചു; അവരുടെ കഷ്ടകാലത്തു അവര് നിന്നോടു നിലവിളിച്ചപ്പോള് നീ സ്വര്ഗ്ഗത്തില് നിന്നു കേട്ടു നിന്റെ മഹാകരുണനിമിത്തം അവര്ക്കും രക്ഷകന്മാരെ കൊടുത്തു; അവര് അവരുടെ ശത്രുക്കളുടെ കയ്യില്നിന്നു അവരെ രക്ഷിച്ചു.

27. So You gave them into the hand of those who made it hard for them. But when they cried to You in the time of their trouble, You heard from heaven. And by Your great loving-kindness You sent men to save them from those who made it hard for them.

28. അവര്ക്കും സ്വസ്ഥത ഉണ്ടായപ്പോള് അവര് വീണ്ടും നിനക്കു അനിഷ്ടമായതു ചെയ്തു; അതുകൊണ്ടു നീ അവരെ അവരുടെ ശത്രുക്കളുടെ കയ്യില് ഏല്പിക്കയും അവര് അവരുടെമേല് കര്ത്തവ്യം നടത്തുകയും ചെയ്തു; അവര് തിരിഞ്ഞു നിന്നോടു നിലവിളിച്ചപ്പോള് നീ സ്വര്ഗ്ഗത്തില്നിന്നു കേട്ടു അവരെ നിന്റെ കരുണപ്രകാരം പലപ്രാവശ്യവും വിടുവിച്ചു.

28. But as soon as they had rest, they sinned against You again. So You left them in the hand of those who hated them, so that they ruled over them. When they cried again to You, You heard from heaven. And many times You took them away from trouble because of Your loving-kindness.

29. അവരെ നിന്റെ ന്യായപ്രമാണത്തിലേക്കു തിരിച്ചു വരുത്തേണ്ടതിന്നു നീ അവരോടു സാക്ഷീകരിച്ചു; എന്നിട്ടും അവര് അഹങ്കരിക്കയും ഒരുത്തന് അനുസരിച്ചു നടന്നു ജീവിക്കാകുന്ന നിന്റെ കല്പനകള് കേള്ക്കാതെ നിന്റെ വിധികള്ക്കു വിരോധമായി പാപം ചെയ്കയും എതിര്ത്തുനിന്നു ദുശ്ശാഠ്യം കാണിക്കയും ചെയ്തു അനുസരണം ഇല്ലാതിരുന്നു.

29. You spoke sharp words to them to turn them back to Your Law. Yet they acted in pride and did not listen to Your Words, but sinned against Your Laws, by which if a man obeys them he will live. They were strong-willed and made their hearts hard against You, and would not listen.

30. നീ ഏറിയ സംവത്സരം അവരോടു ക്ഷമിച്ചു നിന്റെ ആത്മാവിനാല് നിന്റെ പ്രവാചകന്മാര്മുഖാന്തരം അവരോടു സാക്ഷീകരിച്ചു; എന്നാല് അവര് ശ്രദ്ധിച്ചില്ല; അതുകൊണ്ടു നീ അവരെ ദേശത്തെ ജാതികളുടെ കയ്യില് ഏല്പിച്ചുകൊടുത്തു.

30. But You did not give up taking care of them for many years. You spoke sharp words to them by Your Spirit through the men who tell what will happen. Yet they would not listen. So You gave them into the hand of the peoples of the lands.

31. എങ്കിലും നിന്റെ മഹാ കരുണ നിമിത്തം നീ അവരെ നിര്മ്മൂലമാക്കിയില്ല, ഉപേക്ഷിച്ചുകളഞ്ഞതുമില്ല; നീ കൃപയും കരുണയുമുള്ള ദൈവമല്ലോ.

31. But in Your great lovingkindness, You did not make an end of them or leave them for You are a kind and loving God.

32. ആകയാല് ദൈവമേ, നിയമവും കൃപയും പാലിക്കുന്നവനായി വലിയവനും ബലവാനും ഭയങ്കരനുമായ ഞങ്ങളുടെ ദൈവമേ, അശ്ശൂര്രാജാക്കന്മാരുടെ കാലംമുതല് ഇന്നുവരെ ഞങ്ങള്ക്കും ഞങ്ങളുടെ രാജാക്കന്മാര്ക്കും പ്രഭുക്കന്മാര്ക്കും പുരോഹിതന്മാര്ക്കും പ്രവാചകന്മാര്ക്കും ഞങ്ങളുടെ പിതാക്കന്മാര്ക്കും നിന്റെ സര്വ്വജനത്തിന്നും നേരിട്ട കഷ്ടങ്ങളൊക്കെയും നിനക്കു ലഘുവായി തോന്നരുതേ.

32. So now, our God, the great and powerful God, honored with fear, Who keeps His agreement and loving-kindness, do not let all this trouble look small in Your eyes which has come upon us, our kings, our princes, our religious leaders, our men who tell what will happen, our fathers, and on all Your people since the days of the kings of Assyria to this day.

33. എന്നാല് ഞങ്ങള്ക്കു ഭവിച്ചതില് ഒക്കെയും നീ നീതിമാന് തന്നേ; നീ വിശ്വസ്തത കാണിച്ചിരിക്കുന്നു; ഞങ്ങളോ ദുഷ്ടത പ്രവര്ത്തിച്ചിരിക്കുന്നു.

33. Yet You have been right and fair in all that has come upon us. For You have been faithful, but we have sinned.

34. ഞങ്ങളുടെ രാജാക്കന്മാരും പ്രഭുക്കന്മാരും പുരോഹിതന്മാരും ഞങ്ങളുടെ പിതാക്കന്മാരും നിന്റെ ന്യായപ്രമാണം അനുസരിച്ചു നടന്നിട്ടില്ല; നിന്റെ കല്പനകളും നീ അവരോടു സാക്ഷീകരിച്ച നിന്റെ സാക്ഷ്യങ്ങളും പ്രമാണിച്ചിട്ടുമില്ല.

34. Our kings, leaders, religious leaders, and fathers have not kept Your Law or listened to Your Laws and Your strong words which You have given them.

35. അവര് തങ്ങളുടെ രാജത്വത്തിലും നീ അവര്ക്കും കൊടുത്ത നിന്റെ വലിയ നന്മകളിലും നീ അവര്ക്കും അധീനമാക്കിക്കൊടുത്ത വിശാലതയും പുഷ്ടിയുമുള്ള ദേശത്തിലും നിന്നെ സേവിച്ചിട്ടില്ല; തങ്ങളുടെ ദുഷ്പ്രവൃത്തികളെ വിട്ടു തിരിഞ്ഞിട്ടുമില്ല.

35. Even when they were in their own nation, with all the good things You gave them and with the great rich land You gave them, they did not serve You or turn from their sins.

36. ഇതാ, ഞങ്ങള് ഇന്നു ദാസന്മാര്; നീ ഞങ്ങളുടെ പിതാക്കന്മാര്ക്കും ഫലവും ഗുണവും അനുഭവിപ്പാന് കൊടുത്ത ഈ ദേശത്തു തന്നേ ഇതാ, ഞങ്ങള് ദാസന്മാരായിരിക്കുന്നു.
യോഹന്നാൻ 8:33

36. See, we are servants today. We are servants in the land You gave to our fathers. You gave it to them so they could eat the fruit and have other good things.

37. ഞങ്ങളുടെ പാപങ്ങള്നിമിത്തം നീ ഞങ്ങളുടെ മേല് ആക്കിയിരിക്കുന്ന രാജാക്കന്മാര്ക്കും അതു വളരെ അനുഭവം കൊടുക്കുന്നു; അവര് തങ്ങള്ക്കു ബോധിച്ചതുപോലെ ഞങ്ങളുടെ ദേഹത്തിന്മേലും ഞങ്ങളുടെ കന്നുകാലികളിന്മേലും അധികാരം നടത്തുന്നു; ഞങ്ങള് വലിയ കഷ്ടത്തിലും ആയിരിക്കുന്നു.

37. The many good things the land gives are used by the kings whom You have put over us because of our sins. They also rule over our bodies and over our cattle as they please. So we are in much trouble.

38. ഇതൊക്കെയും ഔര്ത്തു ഞങ്ങള് സ്ഥിരമായോരു നിയമം ചെയ്തു എഴുതുന്നു; ഞങ്ങളുടെ പ്രഭുക്കന്മാരും ലേവ്യരും പുരോഹിതന്മാരും അതിന്നു മുദ്രയിടുന്നു.

38. Now because of all this we are making an agreement in writing. And our leaders, our Levites, and our religious leaders have put their mark on it.'